به گزارش وسائل؛ هر قانونگذار حکیمی در پس جعل قوانین، اهداف و اغراضی را در نظر داشته و برای رسیدن به آن اهداف، احکام و قانونهایی را وضع کرده است. جعل تکتک احکام شرعی نیز بیتوجه به هیچ هدف و غرضی نمیتواند باشد؛ چرا که این، مقتضای حکمت خداوندگار حکیم است؛ چنانچه این اهداف و اغراض در قالب نصوص شرعی منعکس شده است؛ گاه به تصریح و گاه به اشاره.
دانش مقاصد و اهداف شریعت، با استفاده از نصوص شرعی و عقل، در پی کشف این مقاصد است تا از این رهگذر به فهم بهتر نصوص دست یابد و در برخی نگاهها مستند و منبعی برای جعل احکام جدید شرعی باشد.
با توجه به اهمیت پرداختن به این مهم، حجتالاسلام محمدهادی میهندوست، پایاننامه سطح سه حوزه خود را با عنوان (جایگاه و اهداف «مقاصد شریعت» در فقه اسلامی) در چهار فصل تدوین کرده است.
وی در پی آناست تا پس از تبیین مفهوم و خواستگاه و تاریخچه دانش مقاصد شریعت، به روشهای کشف و ادله حجیت آن پرداخته و فوائد و کارکردهای آن را نشان دهد. سعی نگارنده بر این بوده است در نگارش مباحث مختلف این تحقیق، بیتوجه به مبانی فقه امامیه نباشد.
منظور از مقاصد الشریعه چیست؟
نویسنده پایان نامه «مقاصد شریعت» معتقد است در تبیین موضوع و ساختار تحقیق ابتدا باید بدانیم منظور از مقاصد الشریعه چیست؟ هر قانونگذار حکیمی از جعل قانون، اهداف و اغراضی را در دنبال میکند و برای رسیدن به آن اهداف بوده است که احکام و قانونها را وضع کرده است. در مورد شارع هم، جعل تکتک احکام شرعی بیتوجه به هیچ هدف و غرضی نمیتواند باشد؛ چون هدف و غرض داشتن در افعال، مقتضای حکمت خداوند حکیم است.
وی میگوید: مقاصد شریعت همین غایاتی است که شارع برای تحقق آنها احکام را وضع کرده است و علم مقاصد الشریعه توجه و کشف و دانستن این اهداف است. این اهداف و اغراض گاهی در قالب نصوص شرعی منعکس شده است و علمای مقاصدی هم با استفاده از راهکارهایی مثل استظهار و استقراء نصوص شرعی و عقل، در پی کشف و شناخت این مقاصد هستند و تقریبا از مراحل اولیه شکلگیری بحث مقاصد به این مطلب رسیدهاند که اسلام به پنج یا شش چیز خیلی اهمیت داده و آنها را جزء اهداف و غایات احکام شریعت دانسته است: حفظ نفس و حفظ دین و حفظ عقل و حفظ نسل و حفظ مال و حفظ آبرو. اینها را از اهداف و مقاصد ضروری دانستند در کنار مقاصد حاجی و تحسینی که رتبههای کم اهمیتتر مقاصد هستند.
چه مواردی را میتوان به عنوان مقاصد شریعت مطرح کرد؟
مهین دوست با طرح چند سوال بیان میکند: امروزه هم بحث است که مقاصد ضروری منحصر در این پنج مورد فوق است یا خیر؟ چه مواردی را میتوان به عنوان مقاصد شریعت مطرح کرد؟ و در اهمیت موضوع هم همین بس که مقاصد شریعت بسان یک منبع برای صدور حکم شرعی مطرح است و رد و قبول اصل آن یا رد و قبول شرایط استفاده از آن میتواند فقه را دگرگون کند؛ چه این که برخی از افراطیون اهلسنت استفادههای افراطی هم از این بحث کردهاند: گفته بودند علت تشکیل نماز جمعه در روز جمعه کثرت جمعیت است چون روز تعطیلی است.
تاثیر توجه به مقاصد در فهم بهتر نصوص دینی
وی در ادامه بیان میدارد: در اروپا که تعطیلی روز یک شنبه است پس با استناد به هدف تشریع نماز در روز جمعه، باید نماز جمعه را در اروپا یک شنبه خواند! و جدای از پذیرش و عدم پذیرش مقاصد شریعت به عنوان منبع مستقل حکم شرعی، بحث مقاصد، فایدههای مهم دیگری دارد که هر کدام برای توجه به این بحث کافی است مثل تاثیر توجه به مقاصد در فهم بهتر نصوص دینی، یا تقیید و توسعه نصوص دینی.
نگارنده میافزاید: در فقه شیعه هم داریم مثل امام خمینی و قبل ایشان محقق اردبیلی روایات حیلههای ربا را نمیپذیرد؛ چرا که با علت جعل حرمت ربا و جلوگیری از ظلم و فسادی که در ربا هست در تنافی میدیدند. به علت و غایت جعل حکم توجه داشتند. موضوعی که در خود اهل سنت هم که پیشگام این بحث هستند هنوز ترو تازه است و پختگی لازم را نیافته است. در ایران هم در یک دو دهه اخیر رغبت به این مباحث شکل گرفته ولی جز چند ترجمه و چند مقاله، مستقلا به این موضوع پرداخته نشده است.
فصلهای چهارگانه پژوهش
حجتالاسلام مهین دوست سرفصلها و عناوین این پایان نامه را در چهار فصل تدوین کرده است. مقدمه فصل اول: کلیات و مفاهیم 1-1- مفهوم اهداف و مقاصد شریعت 1-2- تاریخچه بحث از اهداف و مقاصد شریعت در فقه سنی و شیعه 1-3- نگاهی به تقسیمات اهداف و مقاصد شریعت 1-4- جایگاه بحث اهداف و مقاصد شریعت در علوم 1-5- نسبت مفهوم «مقاصد» با مفاهیم مرتبط و مشابه فصل دوم: استنباط اهداف و حجیت مقاصد شریعت 2-1- امکان شناخت مقاصد شریعت 2-2- روشهای استنباط اهداف و مقاصد 2-3- بررسی حجیت اهداف و مقاصد شریعت فصل سوم: کاربرد اهداف و مقاصد شریعت 3-1- تأثیر مقاصد در فقه و اجتهاد 3-2- کارکرد اصولی مقاصد شریعت 3-3- مقاصد شریعت و مقاصد قرآن فصل چهارم: بررسی مهمترین اهداف و مقاصد شریعت 4-1- اهداف پنجگانه ضروری 4-2- فقه و نظم 4-3- فقه و عدالت 4-4- فقه و امنیت.
یادآوری میشود، پایان نامه سطح 3 حوزه علمیه مشهد با عنوان (جایگاه اهداف و «مقاصد شریعت» در فقه اسلامی) به پژوهش محمدهادی میهندوست و راهنمایی حجتالاسلام مجتبی الهیخراسانی و مشاوره دکتر حسین صابری و نیز ناقدی حجتالاسلام دلبری محقق، چندی پیش در حوزه علمیه خراسان دفاع شده است.
قابل ذکر است، پژوهش جایگاه و اهداف «مقاصد شریعت» در فقه اسلامی؛ پس از ویرایش نهایی و آماده سازی، جهت چاپ در دست ناشر قرار میگیرد.
منبع : اجتهاد